Het schilderij Transit Station lijkt misschien een mooi voorbeeld van kunst die meelift op de populariteit van retrovormgeving en Ostalgie, verwijzend naar het Oostblok. De gelijknamige tentoonstelling van Ton Kraayeveld in Nouvelles Images is vol van dergelijke aantrekkelijke plaatjes. We zien bijvoorbeeld een recente serie werken die betrekking heeft op die typische architectuur uit de voormalige DDR. Kraayeveld, zo meen ik af te mogen leiden uit de met aandacht opgebouwde verflagen en zorgvuldig nagebootste patronen en kleuren uit voorbije tijden, moet een grote fascinatie koesteren voor dergelijke stijlen.
Nu is er naar mijn idee niet veel mis met zo’n interesse. Maar vaak wordt er toch wel met enige minachting gesproken over de gedachtenloze herkauwing van stijlen en clichés die ermee gepaard gaat. Een citaat echter uit het persbericht dat Kraayeveld schreef laat zien dat hij in het geheel niet voorbij gaat aan de inhoudelijke lading van die modernistische vormgeving uit Oost-Europa: “In dergelijke architectuur van wooncomplexen, warenhuizen of overheidsgebouwen, die gelden als overblijfselen van het inmiddels afgedankte cultureel ideologisch model van de DDR-staat, is desondanks onmiskenbaar sprake van een bepaald utopisch karakter dat onder meer wordt benadrukt in decoratieve patronen die hun referenties hebben in modernistische kunst uit begin 20ste eeuw of soms aan een vormgeving ontleend aan het ruimtevaarttijdperk uit de jaren zestig.”
Het is juist de link tussen vorm en de achterliggende ideologische inhoud die Kraayeveld zichtbaar maakt. Mede door voorbeelden te geven van plaatsen waar ideologie en bijbehorende vorm zijn opgelegd aan een bepaalde plaats. Zo stelde hij tijdens een verblijf in Berlijn voor om een township uit Zimbabwe in de Berlijnse wijk Kreuzberg te reproduceren. Dit onder andere in reactie op de manier waarop de Europeanen hun ideeën en bijbehorende stedenbouw en architectuur losknipten van hun topografische oorsprong en cultuur en oplegden aan hun kolonieën.
Kraayeveld toont zich niet alleen verbaasd over het gebruik van stedenbouw uit het verre verleden. Hij zet ook vraagtekens bij het verdwijnen van de oude overblijfselen van meer recent utopisch gedachtengoed, waar juist Berlijn weer een treffend voorbeeld van is. In razend tempo worden oude sociale woonwijken neergehaald en opgevuld met glanzende nieuwbouw. Het besluit om het Palast der Republik te slopen, ooit het centrum en de trotse belichaming van het socialistische beleid, en het te vervangen door een replica van het Berliner Schloss mag op z’n minst wonderlijk genoemd worden. Nu heeft dat project heel wat voeten in de aarde gehad en flink protest opgeroepen, maar minder prominente bouwprojecten vinden geruisloos plaats. Kraayeveld lijkt ons te willen zeggen dat we ons bewust moeten zijn van wat die architectuur betekent en dat we er zeer zorgvuldig mee om moeten gaan.
Toch is deze tentoonstelling geen eenduidig pleidooi. Kraayeveld vermengt zelf op zijn doeken juist vrijelijk vormen en betekenissen, en lijkt daarmee ook te wijzen op de inwisselbaarheid van beide. Hoe sterk mensen ook voelen voor hun ideologie, niet veel later staat er een bulldozer klaar om deze te vervangen met een nieuwe utopie; dat is misschien onvermijdelijk. De manier waarop dat gebeurt is hopelijk nog wel te beïnvloeden.
Ton Kraayeveld ‘Transit Station’, schilderijen en werk op papier, t/m 9 april 2008 te zien in Galerie Nouvelles Images, Westeinde 22, Den Haag. Open: dinsdag t/m zaterdag van 11.00 tot 17.00 uur, gesloten op 23 en 24 maart (Pasen)
‘Retro voor gevorderden in nostalgie uit het Oostblok’ Den Haag Centraal 21 maart 2008